De virtuose, uit Duitsland afkomstige specialist op het terrein van historische piano’s, Ratko Delorko, speelt een programma rondom de Zwolse stadsmuziekmeester en componist Johann Gottlieb Nicolaï. Hij wisselt werken van Nicolaï af met diens tijdgenoten Haydn, Mozart en Beethoven. Hiervoor koos hij de twee originele historische piano’s uit deze vroege periode: een tafelpiano gebouwd door Zumpe in 1769 (het oudste bespeelbare instrument in onze collectie) en een fortepiano gebouwd door Heilmann omstreeks 1785. Delorko omkleedt dit programma met uitleg over zowel de componist Nicolaî, als de beide instrumenten. Hij eindigt met de prachtige “Mondscheinsonate” van Beethoven.

Aanleiding

Vorig jaar ontvingen wij van een anonieme gever een zeldzaam muziekboek uit 1789 van de hand van Johann Gottlieb Nicolaï (1744-1801). Hij had het verkregen van de Rooise Boekenbeurs in St. Oedenrode, waar boeksorteerders het bij toeval hadden gevonden. Het muziekboek is uniek in Nederland. Wereldwijd zijn er in bibliotheken en particuliere collecties slechts zes exemplaren bewaard gebleven.

Wie was Nicolaï ?

Deze uit het Duitse Gross Neundorf afkomstige musicus werd in 1775 benoemd tot organist van de Grote Kerk in Zwolle. In deze positie had hij tevens de functie van stadsmuziekmeester. Zo dirigeerde hij een bescheiden orkest en leidde hij tevens het ‘collegium musicum’ van de stad, de muziekvereniging van amateurs, die wekelijks musiceerden. Dat was zo succesvol, dat in 1792 de “Nieuwe Concertzaal” werd gebouwd, waar regelmatig kamermuziek, zangrecitals en zelfs opera’s werden uitgevoerd.

De fortepiano in een rebelse tijd

Nicolaï schreef onder meer een opera en diverse werken voor klavecimbel of fortepiano. Waren zijn werken in eerste instantie vooral gericht op klavecimbel, in de jaren van de Franse Revolutie kwam ook in Nederland de fortepiano en met name de tafelpiano, steeds meer in zwang. In 1792 werd hij aangesteld tot vertegenwoordiger van de eerste Nederlandse pianobouwers: de Gebroeders Meincke en Pieter Meijer in Amsterdam (waarvan in ons museum ook een instrument te zien is). Beroemd is zijn ABC Boek voor het Clavier, dat hij, evenals zijn andere composities in eigen beheer uitgaf. Latere heruitgaven zijn van uitgeverij Tijl. Verschillende van zijn uitgaven zijn terug te vinden in Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam en in het Nederlands Muziek Instituut. De KNMV een verzorgde heruitgave van een deel van zijn composities.

Zumpe tafelpiano 1769

Johann Christoph Zumpe (1726-1790) uit Fürth was een leerling van Silbermann en vluchtte in de jaren ’50 van de 18e eeuw voor het oorlogsgeweld op het Europees continent naar het economisch bloeiende Londen. Na kort in de leer te zijn geweest bij de pianobouwer Shudi, opent hij in 1761 zijn eigen zaak. Zijn tafelpiano’s worden een doorslaand succes. Ook Meincke Meijer, die later met zijn broer in Amsterdam zelf piano’s zou bouwen, heeft enige jaren als partner bij Zumpe gewerkt. Johann Christian Bach speelde op een Zumpe tafelpiano. Ons instrument – gebouwd in 1769 – is afkomstig uit de Finchcocks Collectie (Engeland) en werd gerestaureerd door de bekende Engelse restaurator gespecialiseerd op deze zeer vroege tafelpiano’s, Lucy Coad.

Heilmann fortepiano c. 1785

Deze fortepiano is gebouwd door Matthäus Heilmann (1744-1817) in Mainz. Heilmann is begonnen als orgelbouwer en kreeg in 1788 het predikaat ‘Hoforgel- und Instrumentenmacher’. Er zijn drie, mogelijk vier instrumenten van zijn hand bewaard gebleven, die zich nu alle in musea bevinden. Ons instrument is afkomstig uit de Colt Collectie (Engeland). Datering is moeilijk, maar vermoedelijk is het in de jaren ’80 van de 18e eeuw vervaardigd. Van dit instrument zijn in de tweede helft van de 20e eeuw verschillende kopieën gebouwd: het instrument is onder fortepianisten zeer geliefd.